Säʹmmlai ǩiõlʼlaž da kulttuurlaž jiijjâsnallšemvuõđi lokku välddmõš soti- kääzzkõõzzin 

Kulttuur da jieʹnnǩiõll de tõid liŋkkõõvvi õutstõʹsse kuullmõš liâ säʹmmlai vääžnai viõkkväär. Määŋghämmsaž jieʹllemvueʹjj, mâʹte puäʒʒhåiddmõš, kueʹllšeellmõš, meäccjummuš, noorrmõš da ǩiõtt-tuâj koʹlle sääʹmkulttuuʹre. Säʹmmlai pueʹrrvueiʹttem kuʹlmmǩieʹđj liâ še vuässadvuõtt da naʹddjõs.

Sääʹmkulttuuʹre kooll jiõččnaž piʹrǧǧeem. Vieʹǩǩ ooccmõš õutstõõzz åålǥpeäʹlnn vuäitt tåbddjed puärrsab säʹmmlast jâkksen, jie-ǥa jiijjâs aaʹššin leäkku laaʹvjam mainsted åålǥpeällsaid. Historiallaš traumai di soti-kääzzkõõzzin ǩiõʹlle da kulttuuʹre õhttneei čårstemǩiõččlâsttmõõžži diõtt kääzzkõõzzin âlgg naʹddjõõzz šõddâm diõtt vaʹrrjed riʹttjeei ääiʹj da raajjâd kulttuurlânji staanjõs pirrõõzz.

Sääʹmǩiõl siltteei tuâjjlažkåʹdd di kulttuurlaž fiʹttjõõzz raʹvvjummuš tuâjjlažkååʹdd kõõskâst liâ samai vääžnai riâššmen kääzzkõõzzid âkkõõvvâm säʹmmlaid. Kääzzkõstaarb ärvvtõõllmen õõlǥči väʹldded lokku ǩiõl lââʹssen âkkõõvvâm säʹmmla jeeʹresnallšem kulttuurâst pueʹtti taarbid da vuõʹjjid.

Persoonlaž teivvmõš lij še samai vääžnai tõʹnt, ǥu sääʹmkulttuur seʹst liâ jeärtõõzz. Puk oummu liâ jiijjâsnallšeeʹm, da vueʹjj da fiʹttõõzz vuäiʹtte vaajtõõllâd oummi kõõskâst. Äʹššneeʹǩǩ jiõččmieʹrreemvuõiggâdvuõđâst, ǩiõl, kulttuur da persoonlaž taarbi lokku välddmõõžžâst di vuõiggâdvuõđâst vuäǯǯad vueʹǩǩšõs hååid čårsteǩânai šiõttee ouddmiârkkân lääʹjjest sosiaalhuâl äʹššneeʹǩǩ sââʹjest da vuõiggâdvuõđin.

Mäŋggaz vuäitče še äukkjõõvvâd tõʹst, što sosiaal- da tiõrvâsvuõtthuâl kääzzkõõzzin teâđteʹmmen âânče sääʹmǩiõlid di lääʹddǩiõllsaž čiõlggǩiõl.

Âkkõõvvâm säʹmmlast lij vuõiggâdvuõtt šõddâd fiʹttjemnalla jiijjâs jieʹnnǩiõʹlle

Vuârrvaikktõʹsse vuâđđõõvvi sosiaal- da tiõrvâsvuõtthuâl kääzzkõõzzin kulttuurlaž fiʹttjõõzz tarbb di vueiʹtlvažvuõtt äʹššeed jiijjâs jieʹnnǩiõʹlle liâ samai vääžnai. Täujja ǩiõttʼtõllum ääʹšš liâ persoonla, tõid lij vaiggâd kommunikâʹstted da tõin lij vaiggâd mainsted jâkk ǩiõʹlle. Vaiʹǧǧes aaʹššin lij še hiâlpab mainsted, ǥu teâtt, što šâdd fiʹttjum.

Tarbb sääʹmǩiõllsaž kääzzkõõzzid lij luândas peäʹlnn juätkkjeei, da ââʹjj mieʹldd vieʹǩǩ da kääzzkõõzzi tarbb täujja lâssan. Sääʹm ââʹǩǩoummu liâ mättjam ââʹnned lääʹddǩiõllsaž kääzzkõõzzid, ǥu sääʹmǩiõllsaž kääzzkõs ij leäkku leämmaš taʹrjjeemnalla. Âkkõõvvâm oummu jiâ še haaʹled äännad jiijjâsǩiõllsaž kääzzkõõzz. Tõʹnt lij vääžnai taʹrjjeed kääzzkõõzzid sääʹmǩiõʹlle sääʹmǩiõll-lääʹjj meâldlânji tõntää, što äʹššneǩ räukk tõn jiõčč jeäʹrben.

Äʹššummuž tuʹlǩǩeem veäkka âlgg riâššâd taarb mieʹldd

Ämmat- da ǩiõllsiltteei tuulk âânnmõš lij vääžnai tâʹl, ǥu jeäʹla sääʹmǩiõllsaž tuâjjla da äʹššneǩ äukkjââvv tuulkâst. Äʹššummuž tuulk veäkka vâjja kuuitâǥ ǩiõččlâʹstted vaiggeen. Sääʹm õutstõs lij uʹcc, de tulkk vââjj leeʹd äʹššnekka toobdâs. Tät vuäitt uuʹcceed haaʹleemvuõđ mainsted jiijjâs aaʹššin, da lââʹssen vaiggsmâʹtted naʹddjõõzz šõddâm äʹššneǩ-kõskkvuõđ raajjmõõžž õhttvuõđâst.

Pukid toobdvuâđđsaž aaʹššid leʹbe kulttuurlaž noormid da äärvaid jiâ vueiʹt tääʹrǩeld jåårǥlâʹtted ǩiõlâst nobba. Lââʹssen soti-sannõs lij täujja ođđ, jiâ-ǥa âkkõõvvâm oummu vieʹltǩâni toobd ođđsummus teeʹrmid. Tâʹl äʹššneǩ-kõskkvuõđ määinast tääʹrǩes ääʹšš vuäiʹtte kuâđđjed vuâmmšeǩâni.

Ââʹǩǩoummi kääzzkõõzzin pâjjan tarbb jiijjâsǩiõllsaž kääzzkõõzzid da kulttuurlaž fiʹttjõʹsse

Jeäʹrben ââʹǩǩoummi kääzzkõõzzin pâjjan tarbb sääʹmǩiõllsaž kääzzkõõzzid di ââʹǩǩooumže šõddâd fiʹttjum jiijjâs kulttuur vuäzzlõʹžžen. Määŋgaid sääʹm ââʹǩǩoummid lääʹddǩiõll lij jâkksab ǩiõll da määŋgas mainste tåʹlǩ sääʹmǩiõl. Mošttpuõcci oummin mâʹŋŋlubust mättjum lääʹddǩiõll vââjj väjldõõvvâd vooʹps, da tâʹl kommunikâsttmõš ooʹnnast tåʹlǩ jiijjâs jieʹnnǩiõʹlle. Mošttpuõcci âkkõõvvâm ooumaž vââjj taarbšed jeäʹrab tuärj še jiijjâs kulttuurlaž identiteeʹtt âʹlnn âânnmõʹšše.

Ǩiõl da kulttuur lij samai vääžnai väʹldded lokku še mošttpuõcci oummi kääzzkõõzzin. Moštt-teeʹst da mošttpuõʒlmi diagnosâsttmõš lie čõnnum viõstârmaaiʹlm juʹrddemnälla, mii vuäitt vaiggsmâʹtted diagnosâsttmõõžž. Nuuʹbb tääʹzzest lääddas hueʹneld mainsteei da fiʹttjeei säʹmmla da lääddas mainsteei ämmatneeʹǩǩ kõskksaž kommunikâʹsttemvaiggâdvuõđ vâjja še jååʹđted puästtad jorddmõʹšše mošttpuõʒlmest.

Teâtt âkkõõvvâm säʹmmlai jeäʹrab taarbi lokku välddmõõžžâst kääzzkõõzzin:

• Sääʹm âkkõõvvâm oummi tuâj tuâjjneävvčuuʹǩǩest käunnʼje norrum teâđ ämmatniiʹǩǩid tõʹst, mâid aaʹššid lij pueʹrr vuâmmšed sääʹm äʹššneeʹǩǩ håidd- da peâmmamtuâjast, da mäʹhtt mainsted äʹššnekka miârkteei aaʹššin.
• Sääʹm jeäʹrab kääzzkõsmall čuäʹjat maall dååma jeälsteei âkkõõvvâm säʹmmla tuärjjeem diõtt di sääʹm jeäʹrabvuõđ vuâmmšummuž mošttpuõcci kääzzkõsproseʹssmaallâst.
• Sote-rakenneuudistus Lapissa -haʹŋǩǩõõzzâst raʹjje tääʹsssiâzztõõzzid sääʹmǩiõllsaž da sääʹmkulttuur meâldlaž tåimmamnaaʹlid kääzzkõõzz tääʹzz da vaikktemvuõđ õhttnâʹttem diõtt.
• Jiijjâsǩiõllsaž kääzzkõõzz miârktõõzzâst da vuõiggâdvuõđlaž vuâđast liâ teâđ še Tâʹvv-Lääʹddjânnam sosiaalsueʹrj siltteemkõõskõõzz seeidain.
• Ooumažvuõiggâdvuõttkõõskõõzz škooultempaʹǩat alggmeer säʹmmlain tobdstâtt säʹmmlai historiaaʹje, kulttuuʹre da vuõiggâdvuõđid.