Vuõiggâdvuõđlaž vuâđđ âkkõõvvâm säʹmmlai sosiaal- da tiõrvâsvuõttkääzzkõõzzid 

Säʹmmla liâ Euroopp unioon da Lääʹddjânnam oʹdinakai alggmeer. Säʹmmlain lij jiijjâz ǩiõll, kulttuur, identiteʹtt da historia. Lääʹddjânnmest mainste kolmm sääʹmǩiõl: tâʹvv-, aanar- da nuõrttsääʹmǩiõlid.

Säʹmmlai vuõiggâdvuõđ liâ staanum meeraikõskksaž suåppmõõžžin

Lääʹddjânnam õõlǥteei säʹmmlai ǩiõlʼlaž da kulttuurlaž vuõiggâdvuõđid suejjeei meeraikõskksa ooumažvuõiggâdvuõttsuåppmõõžž liâ ouddmiârkkân Euroopp suåvtõõzz vooudlaž ǩiõlid leʹbe uuʹccbõsǩiõlid kuõskki euroopplaž vuâđđǩeʹrjj, Euroopp suåvtõõzz meersaž uuʹccbõõzzi suejjeem kuõskki õõlmâs-suåppmõš da ÕM:i siviilvuõiggâdvuõđid da poliittlaž vuõiggâdvuõđid kuõskki meeraikõskksaž õõlmâs-suåppmõš. Lââʹssen ÕM lij ouddam čõõđtõõzz alggmeerai vuõiggâdvuõđin.

Alggmeerčõõđtõõzz mieʹldd jeäʹrab vuâmmšõõzz âlgg ǩiddeed ouddmiârkkân alggmeeraid kuulli âkkõõvvâm oummi vuõiggâdvuõđid da jeäʹrab taarbid. Čõõđtõʹsse lij še ǩeeʹrjtum alggmeeraid vuõiggâdvuõtt ââʹlmõs vuällamnalla åårrai tiõrvâsvuõʹtte da miõlltiõrvâsvuõʹtte. Sääʹmǩiõllsaž da kulttuurmeâldlaž soti-kääzzkõõzzin lij tõid kõskksaž miârktõs.

Kaaunak teâđaid säʹmmlai ǩiõlʼlaž da kulttuurlaž vuõiggâdvuõđid kuõskki meeraikõskksaž suåppmõõžžin da meersaž lääʹjjšeâttmõõžžâst tääiʹben.

Lââʹssteâđ alggmeer säʹmmlai vuõiggâdvuõđin liâ lookkâmnalla še Ooumažvuõiggâdvuõttkõõskõõzz škooultempaʹǩaatâst.

Säʹmmlai vuõiggâdvuõđ dommvuuʹdest liâ staanum še Lääʹddjânnam lääʹjjšeâttmõõžžâst

Lääʹddjânnam vuâđđlääʹǩǩ stään säʹmmlaid vuõiggâdvuõđ jiijjâz ǩiõʹlle da kulttuuʹre. Säʹmmlai vuõiggâdvuõđâst jiijjâz ǩiõl da kulttuur kuõskki jiõččvaldšma säʹmmlai dommvuuʹdest šiõttee vuâđđlääʹjj lââʹssen lääʹjjest Sääʹmteeʹǧǧest. Vuõiggâdvuõđâst ââʹnned sääʹmǩiõl veʹrǧǧniiʹǩǩin di õõlmâs vääʹld õõlǥtõõzzin čõõđted da oouʹdeed ǩiõlʼlaž vuõiggâdvuõđid šiõttee tääʹrǩben sääʹmǩiõll-lääʹjjest di lääʹjjest sosiaal- da tiõrvâsvuõtthuâl riâššmõõžžâst.

Säʹmmlain lij dommvuuʹdsteez ouddmiârkkân vuõiggâdvuõtt ââʹnned sääʹmǩiõl sosiaal- da tiõrvâsvuõttkääzzkõõzzin. Veʹrǧǧneeʹǩǩ âʹlǧǧe ââʹnned huõl tuâjjlažkååʹdd tuâjai oudldâʹsttem riʹttjeei sääʹmǩiõl tääidast, da põrggâd vuõss-sââʹjest uʹvdded ääʹšš sääʹmǩiõl siltteei oummu håiddamnalla. Sääʹmǩiõllsaž kääzzkõõzz âlgg taʹrjjeed tõntää, što äʹššneǩ leʹbe puõcci ooumaž jiõčč taarbaš tõʹst jeäʹrben peäggted.

Dommvuuʹd åålǥpeäʹlnn jeäʹlsteei âkkõõvvâm säʹmmlain ǩiõlʼla vuõiggâdvuõđ liâ hueʹnab. Määŋgain sosiaal- da tiõrvâsvuõtthuâl kuõskki laaʹjjin kuuitâǥ šiõttee ǩiõl, kulttuur da persoonlaž taarbi da tuäivai lokku välddmõõžžâst di jiõččmieʹrreemvuõiggâdvuõđ äärvast ââʹnnmest.

Lappi pueʹrrvââjjamvuuʹdest toiʹmmjeei sääʹmǩiõl luʹvddkåʹdd väldd peäʹl tõõzz, mäʹhtt vuʹvddvälddõõzz tuʹmmstõõǥǥ vaikkte ǩiõlʼlaž vuõiggâdvuõđi teâuddjummša di ärvvtââll sääʹmǩiõllsaž kääzzkõõzzi taarb, vuäǯǯamvuõđ da tääʹzz. Lââʹssen luʹvddkåʹdd tuejjad vuʹvddhalltõʹsse eʹtǩǩõõzzid sääʹmǩiõllsaž kääzzkõõzzi da kääzzkõskuällsi di tuâjjlažkååʹdd ǩiõllsiltteemõõlǥtõõzzi da ǩiõlltääid ooudâsviikkâm diõtt. 

Säʹmmlai ǩiõlʼlaž da kulttuurlaž vuõiggâdvuõđ teâuddje vääʹneld

Meersaž čiõlǥtõõzz da siâzztõõzz säʹmmlai vuõiggâdvuõđi staanmõõžžâst

Sääʹmbaromettar 2020 mieʹldd sääʹmǩiõll-lääʹjj teâuddjummšest liâ õinn vääʹn, ij-ǥa sääʹmǩiõllsaž kääzzkõõzzi vuäǯǯamvuõđâst, kääzzkõõzzin teâđtummšest leʹbe ǩiõlltobdlmest leäkku šõddâm miârkteei muuttâs mõõnni iiʹjji ääiʹj. Sääʹmǩiõllsaž kääzzkõõzz čõõđte täujja tuulk veäkka da lääʹddǩiõl siltteei säʹmmlain vueʹrdde äʹššummuž lääddas. Hueʹnmõssân teâuddje aanar- da nuõrttsääʹmǩiõllsai vuõiggâdvuõđ.

Âkkõõvvâm oummi kääzzkõõzzin liâ occanj sääʹmǩiõl siltteei ämmatneeʹǩǩ. Sääʹmteeʹǧǧ mieʹldd âkkõõvvâm oummi kääzzkõõzzin jiâ pââʹst riʹttjeei naaʹlin tuärjjeed âkkõõvvâm oummi vueiʹtlvažvuõđid âʹlnn ââʹnned jiijjâz kulttuur da mainsted jiijjâz ǩiõl juõʹǩǩ peeiʹv. Vääʹnn lij še sääʹmǩiõllsaž psykososiaalʼlaž kääzzkõõzzin, koid lij jõnn tarbb ouddmiârkkân tuõtt- da suåvâdvuõttkomissio ääiʹj, ǥu tâʹl vuäʹmm trauma pâjjne miõʹlle.

Täujjneei sosiaal- da tiõrvâsvuõttkääzzkõõzzi liâđǥlaž riâžldõõǥǥin da jiijjâs håidd -prograammin jeäʹla välddam lokku sääʹmǩiõlid. Sääʹmǩiõll-lääʹjj âlgg väʹldded lokku digitaalʼlaž kääzzkõõzzi ooudâsviikkmõõžžâst. 

Õõutverddsažvuõtt- da tääʹssärvvluʹvddkåʹdd lij tuõttâm, što säʹmmlai ǩiõlʼlaž õõutverddsažvuõđ ooudâsviikkâm diõtt sääʹmǩiõll-lääʹjj da õõutverddsažvuõttlääʹjj meâldlaž õõlǥtõõzzid âlgg väʹldded lokku juʹn tiõrvâsvuõttkääzzkõõzzid plaaneʹmmen. Õõutverddsažvuõttväʹlddneeʹǩǩ mušttlõõzzâst eeʹttiǩ-kådda 2022 lij mošttʼtum sääʹmǩiõlid siltteei tuâjjlažkååʹdd vääʹnnvuõđâst soti-kääzzkõõzzin.

Veäʹǩǩvuõiggâdvuõttkansleeʹr čåuddmõõžž mieʹldd Kela iʹlla välddam lokku sääʹmǩiõllsaž kääzzkõõzzi ooudâsviikkmõõžž vuâđđlääʹjj da sääʹmǩiõll-lääʹjj oudldâʹsttem naaʹlin: sääʹmǩiõllsaž neʹttäʹššeemvueiʹtlvažvuõđ meädda åårrmõš neeuʹrat sääʹmǩiõllsaid õõutverddsažvuõđ Kela kääzzkõõzzi vuäǯǯmõõžžâst. Kela lij kuuitâǥ aktiivlânji ooudâsviikkâm kääzzkõõzzees õhttsažtuâjast Sääʹmtiiʹǧǧin.

Eeʹttiǩ-kååʹdd vuõiggâdvuõttäʹššooumaž lij še jeeʹres õhttvuõđin ǩiddääm vuâmmšõõzz säʹmmlai ǩiõlʼlaž vuõiggâdvuõđi teâuddjummša.

Meeraikõskksaž siâzztõõzz säʹmmlai vuõiggâdvuõđi staanmõõžžâst

Meeraikõskksaž ooumažvuõiggâdvuõtt-toiʹmmjeeʹjin jm. Euroopp suåvtõs lij auʹǯǯjam Lääʹddjânnam eeʹjj 2018 ainsmâʹtted sääʹmǩiõllsai kääzzkõõzzi vuällamvuõđ sosiaal- da tiõrvâsvuõttkääzzkõõzzin.

ÕM:i tällõõzzlaž, sosiaalʼlaž da čuõvtõõzzlaž vuõiggâdvuõđi komitea siâzztõõli eeʹjj 2021 Lääʹddjânnam ainsmâʹtted, što sosiaal- da tiõrvâsvuõtthuâl toiʹmmjeei, mieʹldd looǥǥeeʹl privatt da säʹmmlai dommvuuʹd åålǥpeällsaž toimmjeeʹjid, jääʹǩǩte sääʹmǩiõll-läkka vuâđđõõvvi õõlǥtõõzz täʹǩǩeed kääzzkõõzzid sääʹmǩiõlivuiʹm. Komitea siâzztõõli še Lääʹddjânnam äʹlǧǧed tååimaid vuõʹjjin, koin säʹmmlai vuõiggâdvuõđ  âʹlnn ââʹnned kulttuurâz, jieʹllemnääʹlez da äʹrbbvuõđlaž jieʹllemvuõʹjjeez liâ neeuʹrtum.

ÕM:i ooumažvuõiggâdvuõttsuåvtõõzz âkkõõvvâm oummi vuõiggâdvuõđi jiõččnaž äʹšštobddi Claudia Mahler siâzztõõli Lääʹddjânnam eeʹjj 2022 jeäʹrben lââʹzzted sääʹmǩiõl siltteei sosiaal- da tiõrvâsvuõtthuâl ämmatniiʹǩǩi meäʹr di ââʹnned huõl sääʹmkulttuur tobddmõõžžâst ämmatniiʹǩǩi kõskkvuõđâst. Siâzztõõzzi mieʹldd še âkkõõvvâm sääʹmnarood jiõglvaž pueʹrrvââjjmõõžž da miõlltiõrvâsvuõđ tuärjjeei sääʹmǩiõllsaž vueʹllǥaž kõddâz kääzzkõõzzid âlgg ooudâsviikkâd da tõid âlgg staanâd.